(Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στον Ι. Ναό της Αγ. Παρασκευής Καλλιπόλεως, την Κυριακή 26 Νοεμβρίου 2023, από τον Ναύαρχο ε.α. κ. Ορέστη Κλεισιούνη).
Σεβαστοί Πατέρες,
Κυρίες και Κύριοι, Αγαπητοί Συνενορίτες
μου,
Προ ολίγου καιρού μου ανατέθηκε η
παρουσίαση ενός συνοπτικού αφιερώματος στον Μακεδονικό Αγώνα. Δεν σας κρύβω, εξ
αρχής ,ότι αυτό αποτέλεσε για μένα ευκαιρία βελτίωσης της γνώσης μου ,περί του
θέματος, και προς τούτο ευγνωμόνως ευχαριστώ τους Ιερείς του Ιερού Ναού της
Αγίας Παρασκευής. Παράλληλα θα ήταν παράλειψη ,από μέρους μου, να ομιλήσω για
τον αγώνα που αποτελεί την κορυφαία στιγμή του Μακεδονικού Ελληνισμού ,χωρίς να
παρακαλέσω τον Θεό να με ενισχύσει και να καταστώ ικανός προς την εξύμνησή του.
Με αυτά τα εισαγωγικά λόγια θα προσπαθήσω
να αναπτύξω το θέμα μας ,αφού οριοθετήσουμε ,πρώτα, τα γεωγραφικά δεδομένα της
τότε χρονικής περιόδου συνυφασμένα με τα ανάλογα ιστορικά. Με αυτό τον τρόπο θα
είναι ευχερέστερο να κατανοήσουμε το θέμα και να συγκρατήσουμε την αξία του για το Ελληνικό
Έθνος.
Προς το τέλος του 19ου αιώνα , το 1878 ,συνήλθε
στο Βερολίνο το ομώνυμο συνέδριο στο οποίο καθορίσθηκαν τα σύνορα των κρατών
της Βαλκανικής Χερσονήσου, μετά τον προηγηθέντα
Ρωσοτουρκικό Πόλεμο .Με βάση αυτό το
γεγονός και τρία χρόνια μετά ,το 1881 ,με την σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, παραχωρείται
στην Ελλάδα η Θεσσαλία και μέρος της Ηπείρου (Νομός Άρτας) από την Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Αυτή η παραχώρηση αποτελεί την δεύτερη επέκταση του Ελληνικού
κράτους μετά την του 1864 με τα Ιόνια
Νησιά από την Μεγάλη Βρετανία. Το 1897 ,είχαμε τον ατυχή πόλεμο με την
Οθωμανική Αυτοκρατορία που αν και καταλήφθηκε η περιοχή της Θεσσαλίας από
του Τούρκους επιστράφηκε στην Ελλάδα με την Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως. Σε
αυτό τον πόλεμο ,τον ατυχή , είναι σημαντικό να πούμε την εικόνα του καταρρέοντος Ελληνικού Στρατού, που περιγράφει ο Παύλος Μελάς ,ο οποίος συμμετείχε και
μάλιστα στην πρώτη γραμμή. Μία μακρότατη σειρά ανθρώπων ομοιάζουσα με αγέλη σε
άτακτο πορεία και με τα βλέμματα στραμμένα κατά γης. Συνεπώς ,στις αρχές του
20ου αιώνος η Ελλάδα αφοριζόταν βόρεια από την γραμμή Μέτσοβο ,Καλαμπάκα ,
Τύρναβο και Αγιά Λάρισας. Σχολιάζοντας
τα παραπάνω βλέπουμε πως η περιοχή της Μακεδονίας ήταν εκτός των συνόρων του
τότε Ελληνικού κράτους ,ενώ σε αυτή ,την τουρκοκρατούμενη περιοχή, εντάθηκε η προσπάθεια των Βουλγάρων για την
αύξηση της επιρροής τους , με προπαγάνδα και παρουσία ενόπλων ομάδων, έχοντας ως
άμεσο στόχο την αυτονόμηση της
Μακεδονίας. Εδώ πρέπει να τονιστεί πως έως τότε η ελληνική εξωτερική πολιτική
συνίστατο στη διατήρηση της ελληνικής συνείδησης των ορθοδόξων πληθυσμών της
Μακεδονίας μέσω της επιδότησης των χριστιανικών κοινοτήτων και των ελληνικών
σχολείων που βρίσκονταν υπό των έλεγχο του Πατριαρχείου.
Το 1903 υπήρξε χρονιά καθοριστική για την
Μακεδονία καθόσον έγινε ορατή και απόλυτα συγκεκριμένη η απειλή ,για το ελληνικό στοιχείο, της αυτονομίας της Μακεδονίας , ως αποτέλεσμα του βουλγαρικού εθνικισμού. Ο πρωθυπουργός Γεώργιος Θεοτόκης
μετέβαλε ριζικά την κυβερνητική πολιτική στο θέμα της Μακεδονίας με την
τοποθέτηση του Ίωνος Δραγούμη ως προξένου στην περιοχή Μοναστήρι. Αυτός συγκρότησε
τον πυρήνα της Μακεδονικής Φιλικής Εταιρείας και τα δυο πρώτα ένοπλα σώματα Μακεδόνων
πολεμιστών. Η ελληνική παρουσία με ένοπλα σώματα εντείνεται συνεχώς και η
προβολή του αγώνα γίνεται εθνική υπόθεση με την συμμετοχή του Παύλου Μελά και
τον ηρωικό του θάνατο σε τουρκική ενέδρα τον Οκτώβριο του 1904. Έτσι άρχισε ο
Μακεδονικός Αγώνας με σταθερή πολιτική
βούληση και σαφείς στόχους. Ο αγώνας θα εξελιχθεί μέχρι το 1908 ,οπότε
ανακόπηκε οριστικά λόγω ευρύτερων πολιτικών αναστατώσεων που σημάδεψαν την
Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τα σώματα των Μακεδονομάχων είχαν ήδη κατορθώσει με τον
νικηφόρο αγώνα, κατά των Βουλγάρων, να αποσοβήσουν τον εκβουλγαρισμό στις περιοχές της Μακεδονίας και να προετοιμάσουν το
έδαφος για την μελλοντική ευόδωση των εθνικών πόθων με την Συνθήκη του Λονδίνου
,μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, το 1913.
Μετά την περιγραφή της κατάστασης της
περιοχής εκείνης της εποχής ,φρονώ ότι απαιτείται ,ως φόρος τιμής , να
αναφερθούμε σε δύο πρόσωπα του Μακεδονικού Αγώνα που συνέβαλαν στην εδραίωσή
του και την επιτυχή του έκβαση.
Ο Άγιος Χρυσόστομος ,ο εθνομάρτυρας, ως Μητροπολίτης
Δράμας, Ζιχνών και Νευροκοπίου επιτέλεσε στο ακέραιο το εκκλησιαστικό και
εθνικό του καθήκον και μαζί με άλλους κληρικούς και Μακεδονομάχους έσωσε την
ελληνικότητα της Μακεδονίας από διπλό κίνδυνο. Η
Μακεδονία τότε βρισκόταν υπό τουρκικό ζυγό αλλά ο βουλγαρικός εθνικισμός και ο
πανσλαβισμός σχεδίαζαν να διαδεχθούν τους Οθωμανούς και να την ενσωματώσουν στη
«Μεγάλη Βουλγαρία». Ο αγώνας ξεκίνησε ως εκκλησιαστικός με το Σχίσμα του 1870
και την Βουλγαρική Εξαρχία και γρήγορα έλαβε εθνικές, στρατιωτικές και
πολιτικές προεκτάσεις. Ο Ελληνισμός είχε ως πνευματικό προστάτη το Οικουμενικό
Πατριαρχείο, ως πολιτικό βραχίονα την οργάνωση του Ίωνος Δραγούμη και του
Λάμπρου Κορομηλά και ως ένοπλη έκφραση τα μακεδονικά αντάρτικα σώματα
αποτελούμενα από εντοπίους Έλληνες της Μακεδονίας και από στρατιωτικούς και
εθελοντές που ήλθαν από την Νότιο Ελλάδα και την Κρήτη .Στις 23-5-1902, όταν
εξελέγη από την Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως Μητροπολίτης Δράμας ο
Χρυσόστομος αποχαιρέτησε τον Πατριάρχη Ιωακείμ Γ’ με τα εξής προφητικά λόγια :Εν
όλη τη καρδία και εν όλη τη διάνοια θα υπηρετήσω την Εκκλησία και το Γένος, και
η Μίτρα, την οποίαν αι άγιαι χείρες σου εναπέθεσαν επι της κεφαλής μου, εάν
πέπρωται να απωλέσει ποτέ την λαμπηδόνα των λίθων της, θα μεταβληθεί εις ακάνθινο
στέφανον μάρτυρος ιεράρχου.» Για την αγέρωχη
πατριωτική στάση του Μητροπολίτου ο ποιητής Γεώργιος Σουρής έγραψε στην
εφημερίδα «Ο Ρωμιός» της 8-9-1907 ένα μεγάλο ποίημα πού άρχιζε ως εξής:
«Στέφανος και για τον Δράμας Τον παπά τον ηρωά μας Άφοβος, ανδρειωμένος. Για
την Πίστη, για το Γένος. Δείχνει στήθος μαχητού. Μπρος στις λόγχες του στρατού»
Ο Παύλος Μελάς αποτελεί βέβαια όνομα σύμβολο
στην ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα και είναι
σκόπιμο να αναφέρουμε τα λόγια του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου για να καταλάβουμε την αξία της συμμετοχής του
στην εξέλιξη του Αγώνα . «Αρκεί», λέει ο ιερός Χρυσόστομος, «εις άνθρωπος ζήλω
πεπυρωμένος ολόκληρον διορθώσαι δήμον». Τέτοια πυρακτωμένη δύναμη ψυχής έχει ο
Μελάς. Γράφει ο Ίωνας Δραγούμης στο βιβλίο του Μαρτύρων και ηρώων αίμα, «Επειδή
αργούσαν ν’ αποφασίσουν, αποφάσισε ο Παύλος. Κι ο Παύλος αποφάσισε να δώσει
ό,τι είχε. Και είχε τον εαυτό του». Ο Παύλος Μελάς ταυτίσθηκε και συμβόλισε, με
τη δράση και την ηρωική θυσία του, αυτό το έπος. Από ορισμένη άποψη,
Μακεδονικός Αγώνας και Μελάς είναι οι δύο όψεις του αυτού νομίσματος. Η στιγμή
όπου ένας άνθρωπος παίρνει πάνω του ολόκληρη την ιστορία. Πολύ σύντομα θα πούμε
πως λειτουργούν ευεργετικά ,για τις ενέργειες του Μελά, οι παραστάσεις που είχε
από τον ατυχή πόλεμο ,ώστε να φλέγεται για
αγώνα αποκαθιστώντας την ντροπή .
Μακεδονομάχοι δεν ήταν μόνο
στρατιωτικοί ,ήταν και αρκετοί Ιεράρχες ,όπως μνημόνευσε παλαιότερα ο Οικουμενικός
Πατριάρχης Βαρθολομαίος ,που είπε «Γνωρίζετε εσείς οι
Μακεδόνες τι έχει προσφέρει αυτή η μαρτυρική Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως σε
εσάς, στον τόπο σας, για να παραμείνει ελληνικός. Από εδώ σας απεστάλησαν ο
Αιμιλιανός Λαζαρίδης, ο [Μητροπολίτης] Γρεβενών, ο Δράμας Χρυσόστομος
Καλαφάτης, ο Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, ο Κορυτσάς Φώτιος και όλοι αυτοί
οι ήρωες Ιεράρχες, οι οποίοι πρωτοστάτησαν στον Μακεδονικό αγώνα και
υποστήριξαν, προτάσσοντας τα στήθη τους, το Γένος μας και την Πίστη μας».
Οι Ιεράρχες είχαν να αντιμετωπίσουν τους Βούλγαρους εξαρχικούς, σχισματικοί από
το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον τούρκο δυνάστη της περιοχής.
Ένας ακόμη αγώνας του Έθνους, κατά τον οποίο η Εκκλησία δεν ήταν ένας απλός
παρατηρητής, ούτε και ένας γνήσιος συμβουλάτορας, αλλά ήταν στην πρώτη γραμμή
της μάχης, με ρόλο πρωταγωνιστικό. Οι Ιεράρχες εμψύχωναν και αναπτέρωναν το
καταπτοημένο ηθικό των ελληνικών πληθυσμών που δεινοπαθούσαν από τα ανηλεή
πλήγματα των κομιτατζήδων. Έργο δυσχερές
και επικίνδυνο. Η ύπαιθρος χώρα κυριαρχούνταν από τις συμμορίες των Βουλγάρων
που με φωτιά και τσεκούρι, αδρανοποιούσαν κάθε εστία ελληνισμού. Ολόκληρα χωριά
προ της ασκούμενης βίας και της τρομοκρατίας, μεταπηδούσαν στην εξαρχία, ενώ
ιερείς, δάσκαλοι και πρόκριτοι σφάζονταν κάθε μέρα ανηλεώς. Οι Ιεράρχες
αγωνίστηκαν κατά κυριολεξία υπέρ πίστεως και πατρίδας και έπαθαν για αυτά.
Δεν
θα επεκταθώ στην μνημόνευση άλλων μεγάλων προσωπικοτήτων του Μακεδονικού έπους
, που σαφώς πύκνωσαν τις γραμμές του αγώνα και με σθεναρό φρόνημα και αντέστησαν
στην υπόταξη των Χριστιανών στους Βούλγαρους, αλλά θα ήθελα λίγο να σχολιάσω,
σαν φόρο τιμής σε αυτούς, τις ηρωικές τους πράξεις. Το Μακεδονικό έπος είναι
γεμάτο από πράξεις αυτοθυσίας και υπέρτατης εθνικής συνείδησης. Πρέπει να
αναλογιστούμε τον αυθορμητισμό των Μακεδονομάχων να εγκαταλείψουν την ομαλότητα
του βίου τους και να κινηθούν εκτός συνόρων ,σε περιοχές τουρκοκρατούμενες ,
για να προασπίσουν την ακεραιότητα της Μακεδονίας.
Ο Μελάς όταν έφυγε για τα σύνορα έγραφε ,αναλαμβάνω αυτόν τον αγώνα με όλη μου
την ψυχή και με την ιδέα ότι είμαι
υποχρεωμένος να τον αναλάβω. Θα
επαναλάβω ,για μία ακόμη φορά ,τον ατυχή πόλεμο που είχε προηγηθεί και δημιουργούσε
μία αντίληψη για μετριοπαθή εξωτερική πολιτική
και συνεπώς ,θα λέγαμε , την αρχική αδιαφορία του Ελληνικού κράτους που
επικουρείτο από μερικές εφημερίδες με τίτλους όπως Δημοκόποι και Μακεδονοκόποι.
Ο αγώνας των Ελλήνων στην περιοχή της
Μακεδονίας διήρκεσε 4 χρόνια και αποτελεί έπος αν αναλογισθούμε ότι διεξάχθηκε
σε περιβάλλον απολύτως εχθρικό με συντριπτική υπεροχή των δυνάμεων που ήθελαν
να προσεταιρισθούν την περιοχή. Το φρόνημα των ορθοδόξων χριστιανών και ο
ρόλος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και της παιδείας, που αυτή κράτησε
όρθια στα χρόνια της μακράς δουλείας, ήταν πρωταρχικής σημασίας.
Θα κλείσουμε την
αναφορά μας στο Μακεδονικό έπος με ένα απόσπασμα του ποιήματος του Σουρή ,αφιερωμένου στον
θάνατο του Παύλου Μελά, που δένει
εξαίρετα με τις θυσίες των Ιεραρχών του γένους:
«Δάσκαλοι, που τις σάρκες των εσπάραξαν
κοράκοι,
Παπάδες εθνομάρτυρες, που ψήθηκαν σαν Διάκοι,
Χειροπιασμένοι έζωσαν να δουν το λείψανό του
Κι’ εσχίσανε το ράσο των να γίνει σάβανό του.
Χρυσή ψυχή, που πήγαινες τον θάνατο να
λάχεις,
Από μαρτύρων στόματα χίλια συχώρια νάχεις».
Ο ίδιος ο Μελάς μόνος, μουσκεμένος,
παγωμένος, δυνατός νιώθει το τέλος. Και
αποχαιρετά την σύζυγό του:
«Σου γράφω υπό ραγδαία
παγωμένη βροχή· ως και η κάπα μου στάζει. Σε φιλώ άλλην μίαν φοράν και σου
εύχομαι, αγάπη μου, ευτυχία και χαράν εις τον βίο σου».
Είναι Τετάρτη 13 ’Οκτωβρίου
1904, ώρα πέντε το απόγευμα, και στα Κορέστεια σουρουπώνει. Σήμανε ο Εσπερινός.
Αύριο ξημερώνει η δωδεκάτη επέτειος των γάμων του. Αλλά εκείνη η επέτειος δεν
ήλθε ποτέ. Το ίδιο βράδυ έπεσε νεκρός. Στο μεγάλο ρολόι τής Ιστορίας σήμανε η
Ώρα της Μακεδονίας. Ο Θάνατος του Παλληκαριού αφύπνισε την Αθήνα. Συνήγειρε
όλον τον Ελληνισμό.
Το Μακεδονικό Έπος και όχι ο Αγώνας ,όπως η
Μικρασιατική Εκστρατεία και όχι Καταστροφή, αποτελεί κορυφαία στιγμή της
Ελληνικής Ιστορίας και είναι φωτεινό παράδειγμα γενναιότητας συγκεκριμένων ηρώων που με τις πράξεις τους ανάγκασαν τις
Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής να σεβαστούν τα δίκαια των ανθρώπων. Ζήτω το
Μακεδονικό έπος, Ζήτω η Ελλάδα.
Σας ευχαριστώ πολύ.
