«Αυτός ο μέγας φωστήρας και θερμός Διδάσκαλος της
οικουμένης, ήταν από τη μεγάλη πόλη της Αντιοχείας, με πατέρα τον Σεκούνδο που
ήταν στρατηλάτης, και μητέρα την Ανθούσα, οι οποίοι και οι δύο ήταν ευσεβείς
και πιστοί στον Χριστό. Από την αρχή του βίου του απέκτησε μεγάλο έρωτα για τα
γράμματα. Με τη σπουδή του λοιπόν σ’ αυτά και με την οξύτητα της φύσεώς του,
ασχολήθηκε με όλη την ελληνική παιδεία, φοιτώντας πρώτα κοντά στον Λιβάνιο και
τον Ανδραγάθιο, τους δασκάλους του στην Αντιόχεια, και έπειτα και στους Αθηναίους δασκάλους.
Αφού μελέτησε καλά τις Γραφές των Ελλήνων και των Χριστιανών κι έφτασε στο
ακρότατο όριο των γνώσεών τους, κι αφού κόσμησε τον βίο του με την αγνότητα και
την πνευματική καθαρότητα, εισήλθε στο κληρικό σχήμα από τον άγιο Μελέτιο Αντιοχείας, διάκονος όμως και
πρεσβύτερος χειροτονήθηκε από τον Φλαβιανό. Συνέταξε πολλούς λόγους, που δεν
μπορούν να αριθμηθούν, και για τη μετάνοια και για την περί τα ήθη κατάσταση,
όπως και ερμήνευσε όλη τη θεόπνευστη Γραφή. Όταν μάλιστα ο Νεκτάριος ο Πρόεδρος
της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως απέθανε, μεταπέμφθηκε, με την ψήφο των
Επισκόπων και την εντολή του βασιλιά Αρκαδίου, από την Αντιόχεια και
καταστάθηκε Αρχιερέας της Βασιλίδος πόλεως, αφού δέχτηκε κανονικά την
χειροτονία. Από τότε αύξησε ακόμη περισσότερο τη σπουδή του στις ερμηνείες της
Γραφής και τη διδασκαλία του, με την οποία οδήγησε σε θεογνωσία και μετάνοια
πολλούς. Ήταν τόσο ασκητικός και εγκρατής, ώστε μόλις και έτρωγε λίγο χυλό από
κριθάρι, όπως και κοιμόταν ελάχιστα. Ο ελάχιστος ύπνος του γινόταν όχι σε κρεβάτι,
αλλά σε όρθια στάση, καθώς βασταζόταν από κάποια σχοινιά, κι όταν τα γόνατά του
λύγιζαν, καθόταν για λίγο. Ως προς την ασχολία του με τη φιλανθρωπία προς τους
αναγκεμένους ανθρώπους και όλους τους άλλους, έγινε παράδειγμα σ’ αυτό. Γι’ αυτό και στους λόγους του δίδασκε να είμαστε φιλάνθρωποι
και να απέχουμε από την πλεονεξία. Για όλα αυτά, συγκρούστηκε πρώτα με τη
βασίλισσα Ευδοξία και έγινε μισητός. Διότι η βασίλισσα άρπαξε το αμπέλι κάποιας
χήρας, και η χήρα φώναζε απελπισμένα ζητώντας το δικό της. Ο άγιος λοιπόν
συμβούλευε την Ευδοξία να μην κατέχει το ξένο. Κι επειδή η βασίλισσα δεν
πειθόταν, την έλεγχε αυστηρά και την στηλίτευε, σύμφωνα με το παράδειγμα της
ειδωλολάτρισσας βασίλισσας του Ισραήλ Ιεζάβελ. Αυτή τότε έγινε σαν θηρίο, και
κρατώντας σθεναρά το αμπέλι, τον εξορίζει από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο, την
πρώτη φορά με δική της διαταγή, την δε δεύτερη με την ψήφο Επισκόπων, οι οποίοι
ζούσαν μάλλον με τις διασυνδέσεις των ισχυρών, παρά με την ορθόδοξη πίστη. Στη συνέχεια πάλι αποκαταστάθηκε στον θρόνο του. Τέλος ο
άγιος αφού για τελευταία φορά εξορίστηκε στην Κουκουσό της Αρμενίας και πέρασε
πολλές θλίψεις, παρέθεσε την τίμια ψυχή του στον Κύριο. Όπως δε η κατ’ αυτόν ιστορία δηλώνει, μετά την κάθοδό του από τον θρόνο
και την εξορία, αυτοί που συνήργησαν στην εξορία του, έπεσαν σε φοβερές και
διάφορες αρρώστιες, ώστε να χάσουν τη ζωή τους, με πρώτη την Ευδοξία, διότι
αυτή πρώτη ανόμησε κι έγινε πρόξενος απωλείας και των επισκόπων. Λένε δε ότι
μετά το τέλος της Ευδοξίας, προκειμένου να ελεγχθεί η αδικία προς τον άγιο
Χρυσόστομο, η λάρνακα στην οποία κατατέθηκε, κινιόταν για τριάντα δύο χρόνια.
Κι όταν έγινε η ανακομιδή του τιμίου λειψάνου του αγίου και αποτέθηκε εκεί που
είναι τώρα, σταμάτησε ο κλονισμός και η κίνηση».
Αν το χρυσάφι είναι από τα πιο πολύτιμα μέταλλα που δεν
χάνει ποτέ την αξία του, τότε αντιστοίχως ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, κατά
τον υμνογράφο του, θεωρείται ίσως ο πολυτιμότερος όλων των ανθρώπων, διότι ρέει
χρυσάφι και από την ψυχή και από το σώμα του. Κι όχι μόνον αυτό, αλλά και
χρυσώνει τα πάντα με τα λόγια του, σαν τον παλαιό εκείνον Μίδα, που ό,τι έπιανε γινόταν χρυσός. «Χρυσόρρυτον
έχων την τε ψυχήν και το σώμα πανόλβιε∙ και πάντα διαχρυσώσας τοις λόγοις σου».
Εννοείται βεβαίως ότι το χρυσάφι αυτό, για το οποίο κάνει λόγο ο υμνογράφος,
θεωρείται από πλευράς πνευματικής, προκειμένου να τονίσει το πνευματικό ύψος
του αγίου και τη δύναμη των λόγων του, ενώ του δίνει την ευκαιρία να εκφραστεί
με τέτοιο ποιητικό τρόπο η ίδια η προσωνυμία του αγίου: Χρυσόστομος. Τι
συγκεκριμένα θέλει να τονίσει ο εκκλησιαστικός ποιητής; Ευρισκόμενος καταρχάς
σε αδυναμία να υμνήσει πρεπόντως τον άγιο Ιωάννη κατανοεί ότι πρόκειται περί
ανθρώπου, ο οποίος πέραν της αγιωτάτης ζωής του εξέφραζε με απόλυτη σαφήνεια
τον λόγο του Θεού και τα δόγματα της Εκκλησίας: «Χαίροις (Ιωάννη)…θεολογίας υψηλής η ακρίβεια∙ η σαφήνεια των
Γραφών των του Πνεύματος». Κι αυτό διότι «κατέμαθε την σοφίαν εξ ύψους
και την χάριν των λόγων παρά Θεού», που σημαίνει ζούσε ως «σκεύος Θεού»,
«ζώντας πάντοτε μέσα στο φως Εκείνου».
Δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για τον άγιο Ιωάννη, χωρίς
όχι απλώς να σημειώσει, αλλά να κραυγάσει το πάθος και την αγάπη που είχε για
τις άγιες Γραφές της Εκκλησίας μας. Ήταν εκείνος ο άγιος, που κυριολεκτικά
νυχθημερόν ανέπνεε με τον λόγο του Θεού, τον οποίο ερμήνευσε καθ’ ολοκληρίαν και κατά μοναδικό πράγματι τρόπο, ώστε να
μπορεί να χαρακτηρίζεται και ως «ο ερμηνευτής» της Εκκλησίας, ως «ο λειμών
των λόγων των θεοπνεύστων Γραφών», του οποίου «οι σιαγόνες είναι γεμάτες, σαν φιάλες ενθέων αρωμάτων». Κατεξοχήν
αγάπησε τον άγιο απόστολο Παύλο, στου οποίου τις επιστολές εμβάθυνε τόσο, ώστε
θεωρείται ότι ο ίδιος ο απόστολος τον καθοδηγούσε στην ερμηνεία τους, κάτι που
καταφαίνεται και από την ωραιότατη εικόνα του, που τον απεικονίζει γράφοντα,
ενώ έχει δίπλα από το αυτί του τον άγιο Παύλο να του υπαγορεύει τις ορθές
σημασίες των λόγων του. Κι όμως! Ο άγιος Θεοφάνης, ο υμνογράφος του κανόνα του αγίου
Χρυσοστόμου, δεν
επικεντρώνει σ’ αυτό. Υμνολογεί τον έρωτα του αγίου προς τις άγιες Γραφές, δεν
αναφέρεται όμως στην ιδιαίτερη σχέση του με τον απόστολο Παύλο, πλην ενός
στίχου του, που παραπέμπει στον μεγάλο απόστολο: «Νουν συ Χριστού
πεπλουτηκώς» καταγράφει. Ο άγιος Χρυσόστομος απέκτησε πλούσια τον νου του
Χριστού, όπως ο απόστολος Παύλος ομολογεί ότι και εκείνος έχει «νουν Χριστού».
Πλήρης αγίου Πνεύματος ο άγιος Χρυσόστομος, με την
αδιάκοπη σπουδή του στις άγιες Γραφές, σπουδή που συνδυαζόταν με την πράξη της
εφαρμογής – είναι αυτός που τονίζει ότι δεν πρέπει να προχωράμε στην ανάγνωση
των λόγων των Γραφών, χωρίς να θέτουμε κάθε φορά το ερώτημα αν τους έχουμε
τηρήσει – έγινε ο θερμότερος κήρυκας της αγάπης του Θεού, που καλεί τον άνθρωπο
σε μετάνοια. Δεν είναι δυνατόν άνθρωπος που μελετά την Γραφή, με ορθό όμως
τρόπο, δηλαδή μέσα στο φως της εκκλησιαστικής παράδοσης και έμπρακτα, να μη
κηρύσσει αυτό που διαλαλεί η Γραφή: την αγάπη του Θεού, σαρκωμένη και
σταυρωμένη στο πρόσωπο του Χριστού, την οποία αποδεχόμενος ο άνθρωπος αλλάζει
τρόπο ζωής. Ο άγιος
Χρυσόστομος, σε σημείο μάλιστα υπερβολής, παρουσιάζεται ακριβώς ως «της
μετανοίας κήρυξ ο ένθεος» και των «αμαρτωλών εγγυητής». «Συ κήρυξες την ευσπλαχνία του Θεού, εκθέτοντας τους
τρόπους της μετάνοιας». Κι αλλού: «Φάνηκες να εγγυάσαι τη σωτηρία σ’ αυτούς που
μετανοούν θερμά, γιατί είσαι μυημένος στην άβυσσο της χρηστότητας και της
ευσπλαχνίας του Θεού».
Κι είναι τούτο κάτι που πρέπει να εξαγγέλλεται συχνά
πυκνά: η μετάνοια που κηρύσσει η Εκκλησία μας, η μετάνοια που κηρύσσει συνεπώς
και ο άγιος Χρυσόστομος, δεν θεωρείται το αποτέλεσμα ενός φόβου και μιας
απειλής μπροστά σε ένα Θεό «μπαμπούλα». Μία τέτοια κατανόηση της μετανοίας
έχουμε ίσως στην Παλαιά Διαθήκη. Εκεί οι προφήτες καλούν σε μετάνοια, ενόψει
μιας επερχόμενης καταστροφής. Μετά τον ερχομό του Κυρίου, η μετάνοια έρχεται ως
το αποτέλεσμα της συναίσθησης ότι ο Θεός μάς αγαπά και ότι μακριά Του η ζωή
είναι κυριολεκτικά κόλαση και καταστροφή. Όπως το βλέπουμε και στην παραβολή
του ασώτου. Αυτό ακριβώς διακηρύσσει και ο άγιος Ιωάννης. Ας επιμείνουμε ακόμη,
με την καταγραφή του αγίου υμνογράφου: «Χαίρε
άγιε, σύ που είσαι η γλώσσα που υποδεικνύεις σε εμάς τους
ποικίλους τρόπους της μετανοίας φιλανθρώπως». Όχι ένας, αλλά πολλοί οι τρόποι
της μετάνοιας, όχι με απειλή, αλλά με την αγάπη ο άνθρωπος οδηγείται σε αυτήν.
Τον άγιο Χρυσόστομο δεν μπορούμε να τον παραβλέψουμε. Δεν μπορούμε να περιφρονήσουμε τα λόγια του, γιατί τα υπομνημάτισε με την αγία ζωή του. Ό,τι έλεγε, το έπραττε. Δοκιμάστηκε ο ίδιος σαν το χρυσάφι στο καμίνι με τους πειρασμούς που υπέστη, όταν μάλιστα είχε να αντιμετωπίσει και την έχθρα των «συναδέλφων» του επισκόπων και της παραφροσύνη της βασίλισσας. Και βγήκε νικητής. Και πρεσβεύει στον Θεό για εμάς, τον Θεό για τον Οποίο αγωνίστηκε ζέων τω πνεύματι. Το δοξαστικό των καθισμάτων του όρθρου, μετά τον πολυέλεο, είναι αριστουργηματικό: «Ούτε η έχθρα της συνόδου (των επισκόπων) που ήταν έξω από τον νόμο του Θεού ούτε το μίσος της βασίλισσας που ήταν παράφρων έσβησαν τις αρετές σου, Πάτερ. Αλλά αφού δοκιμάστηκες σαν χρυσάφι στη φωτιά των πειρασμών, παρακαλείς αδιάκοπα την αγία Τριάδα, για την οποία αγωνίστηκες γεμάτος με θερμότητα πνεύματος».
