Σπουδή στον Ακάθιστο Ύμνο (Εισαγωγή, Ωδές Α΄, Γ΄.)

1. «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε – Σπουδή στον Ακάθιστο Ύμνο»

Σειρά ιστορικών, ερμηνευτικών και γλωσσικών σχολίων.

Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ:

Εισαγωγή.  Την Παρασκευή της πέμπτης εβδομάδας της Μεγάλης Σαρακοστής ακούγονται και οι 24 Οίκοι που συνθέτουν τον Ακάθιστο Ύμνο. Ο μεγάλος σε έκταση και ιδιαίτερα πλούσιος σε θεολογικά νοήματα ύμνος, που αναπτύσσεται τις πρώτες τέσσερις εβδομάδες της Σαρακοστής, καθιερώθηκε να ψάλλεται στα μέσα του 7ου αιώνα, όταν βασιλιάς του Βυζαντίου ήταν ο Ηράκλειος. Ο συγγραφέας του είναι άγνωστος, αν και πολλοί τον αποδίδουν, μάλλον αυθαίρετα,  στον Ρωμανό τον Μελωδό, που έζησε τον 6ο αιώνα.

Η αφορμή για να θεσπισθεί ο Ακάθιστος Ύμνος ως ακολουθία της Εκκλησίας (Χαιρετισμοί της Θεοτόκου) στάθηκε η εκστρατεία του αυτοκράτορα Ηράκλειου εναντίον των Περσών. Οι Πέρσες είχαν κυριαρχήσει σε πολλές περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μεταξύ των οποίων και η Παλαιστίνη. Από εκεί άρπαξαν τον Τίμιο Σταυρό και αιχμαλώτισαν πολλούς χριστιανούς, μεταξύ των οποίων και τον Πατριάρχη Ζαχαρία. Έχοντας αρκετά οικονομικά προβλήματα ο αυτοκράτορας, βρήκε ως αφορμή την αρπαγή αυτή προκειμένου να εκστρατεύσει εναντίον του Πέρση βασιλιά Χοσρόη, με τον οποίο είχε κι άλλα προηγούμενα. Στις μάχες που έγιναν, ο βυζαντινός στρατός φάνηκε ότι θα έβγαινε νικητής στον πόλεμο αυτόν.

Τότε ο Χοσρόης, για να δημιουργήσει αντιπερισπασμό στον Ηράκλειο, ήρθε σε συνεννόηση με έναν λαό που ζούσε στα βόρεια του Βυζαντίου, τους Αβάρους. Έτσι οι Άβαροι, ένας λαός που δεν υπάρχει σήμερα, έστειλαν τα πλοία τους και τον στρατό τους και πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη από ξηρά και θάλασσα. Οι πολιορκημένοι υπερασπιστές της Πόλης στήριξαν την ελπίδα τους στη Θεοτόκο. Ο πατριάρχης Σέργιος πήρε την εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών και την περιέφερε στα τείχη, εμψυχώνοντας τους στρατιώτες. Η πολιορκία λύθηκε, ενώ συγχρόνως στη θάλασσα σηκώθηκε μεγάλη τρικυμία και τα πλοία των Αβάρων καταποντίσθηκαν ή έπαθαν σοβαρές ζημιές.

Ο λαός, ευγνωμονώντας τη Θεοτόκο, έτρεξε στον ναό της Παναγίας των Βλαχερνών – που σώζεται μέχρι σήμερα – και με βαθιά κατάνυξη έψαλε όρθιος ύμνους προς την Υπέρμαχο Στρατηγό. Μεταξύ αυτών πιο δημοφιλής υπήρξε ο ύμνος «Τῇ ὑπερμάχῷ στρατηγῷ τὰ νικητήρια …», στον οποίο από τότε δόθηκε ο χαρακτηρισμός «Ακάθιστος».

Τα μέρη του Ακαθίστου Ύμνου.

1.   Απολυτίκιον Ακαθίστου,    2. Κανών,    3. Κοντάκιον.

Κανών: Ο κανόνας είναι ένα σύστημα τροπαρίων που διακρίνεται σαφώς σε εννέα ενότητες, οι οποίες ονομάστηκαν ωδές. Το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής, που ονομάζεται ειρμός, καθορίζει το μέτρο και τη μουσική των υπόλοιπων τροπαρίων της ωδής. Αυτό επιτυγχάνεται με την τήρηση των κανόνων της ισοσυλλαβίας και της ομοτονίας. Κάθε ωδή έχει το δικό της ειρμό, δηλαδή ένα διαφορετικό μουσικό και μετρικό πρότυπο. Η μουσική ποικιλία του είδους αυτού υπήρξε ένας από τους σημαντικούς λόγους της υπερίσχυσης του κανόνα ως προς το κοντάκιο. Τα θέματα των ειρμών είναι σταθερά καθορισμένα. Πιο συγκεκριμένα προέρχονται από οκτώ ωδές (ύμνους) της Παλαιάς Διαθήκης και μία της Καινής Διαθήκης:

α) Ο ειρμός της Α΄ ωδής αναφέρεται στην ωδή του Μωυσή μετά τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας (Έξοδ. 15.1-19).

β) Ο ειρμός της Β΄ ωδής αναφέρεται στην ωδή του Μωυσή μετά την παράδοση του θείων εντολών στους Εβραίους και στη διαμαρτυρία του για την αχαριστία των Ισραηλιτών. (Δευτ. 32.1-43).

γ) Ο ειρμός της Γ΄ ωδής αναφέρεται στην ωδή της προφήτιδας Άννας μετά τη γέννηση του γιου της Σαμουήλ (Α' Βασιλ. 2.1-10).

δ) Ο ειρμός της Δ΄ ωδής αναφέρεται στην ωδή του Αββακούμ (Αββακ. 3.2-19).

ε) Ο ειρμός της Ε΄ ωδής αναφέρεται στην ωδή του Ησαΐα (Ησ. 26.1-21).

στ) Ο ειρμός της ΣΤ΄ ωδής αναφέρεται στην ωδή του Ιωνά μέσα την κοιλιά του κήτους (Ιων. 2.3-10).

ζ) Ο ειρμός της Ζ΄ ωδής αναφέρεται στην προσευχή των Τριών Παίδων στην κάμινο της Βαβυλώνας (Δαν. 3.26-45 και 52-56).

η) Ο ειρμός της Η΄ ωδής αναφέρεται στον ύμνο των Τριών Παίδων στην κάμινο της Βαβυλώνας (Δαν. 3.57-88).

θ) Ο ειρμός της Θ΄ ωδής αναφέρεται στην ωδή της Θεοτόκου μετά τον ευαγγελισμό του Γαβριήλ (Λουκ. 1,46-55).

Ο κανών του Ακαθίστου ύμνου.

Ο κανών του Ακαθίστου αποτελείται από 37 τροπάρια χωρισμένα σε 9 ωδές. Ο Ιωσήφ ο Ξένος θεωρείται ο ποιητής του κανόνα του Ακαθίστου. Φρόντισε, ώστε το πρώτο γράμμα από τα τροπάρια να συνθέτει την ακροστιχίδα:  «Χαράς δοχείον, σοι πρέπει χαίρειν μόνη. Ιωσήφ». Στον πίνακα του αρχαίου κειμένου το πρώτο γράμμα είναι μεγαλύτερο και πιο έντονο. Κάθε ωδή αρχίζει με έναν «ειρμό»  δηλαδή ένα κείμενο που δεν περιλαμβάνεται στην ακροστιχίδα. Ο «ειρμός» (από το αρχ. ρήμα εἴρω = συνάπτω, συνδέω) ήταν ο σύνδεσμος των ωδών. Ακολουθούν  τα τροπάρια. Μεταξύ των τροπαρίων παρεμβάλλονται τα έξης:

Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς. (όλα πλην του τελευταίου και προτελευταίου τροπαρίου κάθε ωδής)

Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ Ἁγίῳ Πνεύματι. (προτελευταίο τροπάριο)

Καὶ νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν. ( τελευταίο τροπάριο)

Ο υμνογράφος χρησιμοποιεί, όπως συνηθίζονταν τότε, το «υπερβατόν σχήμα» του λόγου. Αλλάζει δηλαδή τη σύνταξη του κειμένου με στόχο να επιτύχει καλύτερο μέτρο και αισθητική στο ποίημα. Με τον τρόπο αυτό ταυτίζονται μετρικά και μουσικά οι συλλαβές προσομοιάζοντας στον ειρμό.

Α΄ και Γ΄ Ωδή του κανόνος του Ακαθίστου.

Α΄ Ωδή   Ο ειρμός

Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, καὶ πληρωθήσεται πνεύματος, καὶ λόγον ἐρεύξομαι, τῇ βασιλίδι Μητρί, καὶ ὀφθήσομαι, φαιδρῶς πανηγυρίζων, καὶ ᾄσω γηθόμενος, ταύτης τὰ θαύματα.

Ανοίξω το στόμα μου και πληρωθήσεται πνεύματος και ερεύξομαι λόγον τη Βασιλίδι μητρί, και οφθήσομαι φαιδρώς πανηγυρίζων, και άσω γηθόμενος ταύτης τα θαύματα.

Θα ανοίξω το στόμα μου και θα γεμίσει πνεύμα και θα μιλήσω για την βασίλισσα μητέρα και θα με δείτε χαρούμενα να πανηγυρίζω και θα τραγουδήσω με ευχαρίστηση για τα θαύματά της.

ΓΡΜ: ἀνοίγω και ἀνοίγνυμι (ἀνὰ + οἰγω),  ἀνέῳγον,  ἀνοίξω, ἀνέῳξα, ἀνέῳχα.                                                            
          πληροῦμαι (γεμίζομαι), ἐπληρούμην, πληρώσομαι και παθ. πληρωθήσομαι, ἐπληρωσάμην και ἐπληρώθην, πεπλήρωμαι., ἐπεπληρώμην.                                                                                                                      
          ἐρεύγομαι(ρεύομαι, βγάζω αβίαστα από μέσα μου)                                                                                                                
          ὁρῶμαι (βλέπομαι, φαίνομαι), ἑωρώμην,  ὀφθήσομαι,  ὤφθην, ἑόραμαι (ἑώραμαι) ή ὦμμαι, ἑωράμην ή ὤμμην.                                 
          ᾄδω (=ψάλλω, τραγουδώ), ᾖδον, ᾄσομαι, ᾖσα. 

ΛΞ: γηθόμενος: χαρούμενος

                                                       1^ο Τροπάριο

Χριστοῦ βίβλον ἔμψυχον, ἐσφραγισμένην σε Πνεύματι· Ὁ μέγας Ἀρχάγγελος, Ἁγνὴ θεώμενος, ἐπεφώνει σοι· Χαῖρε χαρᾶς δοχεῖον, δι' ἧς τῆς Προμήτορος ἀρὰ λυθήσεται.

Ο μέγας Αρχάγγελος θεώμενός σε αγνή, έμψυχον βίβλον Χριστού εσφραγισμένην πνεύματι, επεφώνει σοι “χαίρε χαράς δοχείον δι΄ης της προμήτορος αρά λυθήσεται”.

Όταν σε είδε Αγνή ο Μέγας Αρχάγγελος, εμπνευσμένο βιβλίο σφραγισμένο με το πνεύμα, σου φώναξε “Χαίρε δοχείο της χαράς που θα λύσει την κατάρα της προγόνου μας ”.

ΓΡΜ: θεάομαι -ῶμαι (κοιτάζω, παρατηρώ), ἐθεώμην, θεάσομαι, ἐθεασάμην, τεθέαμαι.                                   
          ἐπιφωνέω-ῶ (μιλώ μεγαλόφωνα, φωνάζω), ἐπεφώνουν, ἐπιφωνήσω, ἐπεφώνησα.                                                         
          λύομαι (λύνομαι, απαλάσσομαι), ἐλυόμην, λυθήσομαι, ἐλυθην, λέλυμαι, ἐλελύμην.

ΛΞ: αρά: κατάρα, Προμήτωρ: Εύα,

 

2^ο Τροπάριο

Ἀδὰμ ἐπανόρθωσις, χαῖρε Παρθένε Θεόνυμφε, τοῦ ᾍδου ἡ νέκρωσις, χαῖρε πανάμωμε, τὸ παλάτιον, τοῦ μόνου Βασιλέως. χαῖρε θρόνε πύρινε, τοῦ Παντοκράτορος.

Χαιρε θεονυμφε παρθενε επανορθωσις Αδαμ, η νεκρωσις του Αδου, χαιρε παναμωμε, το παλατιον του μονου βασιλεως. Χαιρε πυρινε θρονε του Παντοκράτορος

Χαίρε του θεού νύμφη, παρθένε, η ανόρθωση του Αδαμ, ο θάνατος του θανάτου, Χαίρε αψεγάδιαστη, το παλάτι του μόνου βασιλιά. Χαίρε φλογερέ θρόνε του Παντοκράτορα.

ΓΡΜ: χαίρω (χαίρομαι), ἔχαιρον, χαιρήσω, ἐχάρην,  γέγηθα.

ΛΞ: Επανόρθωσις: ανόρθωση, διόρθωση.

 

3^ο  Τροπάριο

Ῥόδον τὸ ἀμάραντον, χαῖρε ἡ μόνη βλαστήσασα, τὸ μῆλον τὸ εὔοσμον, χαῖρε ἡ τέξασα, τὸ ὀσφράδιον, τοῦ πάντων Βασιλέως, χαῖρε ἀπειρόγαμε, κόσμου διάσωσμα.

Χαιρε η μονη βλαστησασα το αμαραντον ροδον, χαιρε η τεξασα το ευοσμον το μηλον, το οσφραδιον του παντων βασιλεως. Χαιρε απειρογαμε, κοσμου διασωσμα.

Χαίρε εσύ που βλάστησες το ρόδο που δεν μαραίνεται, χαίρε εσύ που γέννησες μήλο μυρωδάτο,  και είσαι το δοχείο των αρωμάτων του βασιλιά  όλων μας. Χαίρε εσύ που χωρίς να γνωρίσεις τον γάμο  έσωσες τον κόσμο

ΓΡΜ: τίκτω(γεννώ), ἔτικτον, τέξομαι, ἔτεκον, τέτοκα.

ΛΞ: εύοσμον: μυρωδάτο, Οσφράδιον: σκεύος με αρώματα, απειρόγαμος: που δεν έχει πείρα γάμου,                                         Διάσωσμα: σωτηρία.

4^ο  Τροπάριο

Ἁγνείας θησαύρισμα, χαῖρε δι' ἧς ἐκ τοῦ πτώματος, ἡμῶν ἐξανέστημεν, χαῖρε ἡδύπνοον κρίνον Δέσποινα, πιστοὺς εὐωδιάζον, θυμίαμα εὔοσμον, μύρον πολύτιμον.

Χαιρε Δεσποινα, θησαυρισμα αγνειας δι ης εξανεστημεν εκ του πτωματος ημων, χαιρε ηδυπνοον κρινον ευωδιαζον πιστους. Ευοσμον Θυμιαμα, πολυτιμον μυρον.

Χαίρε Δέσποινα, θησαυρέ αγνείας που με τη βοήθειά σου αναστηθήκαμε από πτώση μας, χαίρε κρίνο μυρωδάτο που μυρώνεις τους πιστούς.  Θυμίαμα που μοσχοβολά, πολύτιμο μύρο.

ΓΡΜ: ἐξανίστημαι, (σηκώνομαι από κάπου) ἐξανιστάμην, ἐξαναστήσομαι, ἐξανέστην, ἐξανέστηκα, ἐξανεστήκειν.

ΛΞ: πτώματος: πτώση, ηδύπνοον: με ευχάριστη οσμή.

 

Γ΄ Ωδή   Ο ειρμός

Τοὺς σοὺς ὑμνολόγους Θεοτόκε, ὡς ζῶσα καὶ ἄφθονος πηγή, θίασον συγκροτήσαντας πνευματικόν, στερέωσον· καὶ ἐν τῇ θείᾳ δόξῃ σου, στεφάνων δόξης ἀξίωσον.

Θεοτοκε, ως ζωσα και αφθονος πηγη, στερεωσον τους σους υμνολογους, συγκροτησαντας θιασον πνευματικον, και αξιωσον, εν τη θεια δοξη σου, στεφανων δοξης.

Θεοτόκε, σαν ζωντανή και άφθονη πηγή, στερέωσε αυτούς που σε υμνολογούν, που έφτιαξαν έναν πνευματικό χορό, κι αξίωσέ τους να λάβουν το στεφάνι της δόξας.

ΓΡΜ: στερεῶ(στερεώνω, σταθεροποιώ), ἐστερέουν, στερεώσω, ἐστερέωσα, ἐστερέωκα, ἐστερεωκειν.                
           ἀξιῶ(κρίνω κάποιον άξιο για κάτι, προβάλλω αξίωση), ἠξίουν, ἀξιώσω, ἠξίωσα, ἠξίωκα.                                                      

ΛΞ: θίασον πνευματικόν: πνευματικό χορό

 

1^ο Τροπάριο

Στάχυν ἡ βλαστήσασα τὸν θεῖον, ὡς χώρα ἀνήροτος σαφῶς, χαῖρε ἔμψυχε τράπεζα, ἄρτον ζωῆς χωρήσασα, χαῖρε τοῦ ζῶντος ὕδατος, πηγὴ ἀκένωτος Δέσποινα.

Η βλαστήσασα τον θείον στάχυν, ως χώρα ανήροτος σαφώς, χαίρε εμψυχε τράπεζα, χωρήσασα άρτον Ζωής. Χαίρε Δέσποινα, ακένωτος πηγή του ζώντος ύδατος.

Εσύ που βλάστησες το θείο στάχυ, σαν χωράφι που σίγουρα ποτέ δεν οργώθηκε, χαίρε τραπέζι με ψυχή που μας δίνεις το ψωμί της ζωής. Χαίρε Δέσποινα, αστείρευτη πηγή του νερού της ζωής.

ΓΡΜ: χωρέω-ῶ (χωράω), ἐχώρουν, χωρήσω, ἐχώρησα, κεχώρηκα, ἐκεχωρήκειν

ΛΞ: ανήροτος: ακαλλιέργητος, ακένωτος: αστείρευτος

 

2^ο Τροπάριο

Δάμαλις τὸν μόσχον ἡ τεκοῦσα, τὸν ἄμωμον, χαῖρε τοῖς πιστοῖς, χαῖρε ἀμνὰς κυήσασα, Θεοῦ ἀμνὸν τὸν αἴροντα, κόσμου παντὸς τὰ πταίσματα, χαῖρε θερμὸν ἱλαστήριον.

Χαίρε η δάμαλις τεκούσα τον μόσχον τοις πιστοίς. Χαίρε αμνάς κυήσασα αμνόν θεού, το αίροντα τα πταίσματα παντός κόσμου. Χαίρε θερμόν ιλαστήριον.

Χαίρε η Δαμάλα που γέννησε το μοσχάρι για  χάρη των πιστών. Χαίρε η προβατίνα που γέννησε το αμνό του Θεού που σηκώνει τις αμαρτίες όλου του κόσμου. Χαίρε εξιλέωση που προξενεί θέρμη στην ψυχή μας.

ΓΡΜ: κυέω- ῶ(κυοφορώ)ἐκύουν,κυήσω,ἐκύησα,κεκύηκα.                               αἴρω (σηκώνω, υψώνω) ᾖρον, ἀρῶ, ἦρα, ἦρκα, ἦρκειν.

ΛΞ: ἱλαστήριον: εξιλέωση

3^ο  Τροπάριο

Ὄρθρος φαεινὸς χαῖρε ἡ μόνη, τὸν Ἥλιον φέρουσα Χριστόν, φωτὸς κατοικητήριον, χαῖρε τὸ σκότος λύσασα, καὶ τοὺς ζοφώδεις δαίμονας, ὁλοτελῶς ἐκμειώσασα.

Χαιρε ορθρος φαεινος η μονη φερουσα τον ηλιον Χριστον, κατοικητηριον φωτος. Χαιρε λυσασα το σκοτος και εκμειωσασα ολοτελως τους ζοφωδεις δαιμονας.

Χαίρε φωτεινή αυγή η μονή που έφερες τον Ήλιο-Χριστό, που μέσα σου κατοικεί το φως. Χαίρε που έλυσες το σκοτάδια και διέλυσες ολοκληρωτικά τους σκοτεινούς δαίμονες.

ΓΡΜ: φέρω, οἴσω, ἤνεγκα, ἤνεγκον, ἐνήνοχα, ἐνηνόχειν.                      ἐκμειόω –ῶ(ελαττώνω, μειώνω), ἐξεμείουν, ἐκμειώσω, ἐξεμείωσα.

ΛΞ: φαεινός: ολόφωτος, ζοφώδεις: σκοτεινοί,                                    ολοτελώς: απολύτως, ολοκληρωτικά.

 

4^ο  Τροπάριο

Χαῖρε πύλη μόνη ἣν ὁ Λόγος, διώδευσε μόνος ἡ μοχλούς, καὶ πύλας ᾍδου Δέσποινα, τῷ τόκῳ σου συντρίψασα, χαῖρε ἡ θεία εἴσοδος, τῶν σῳζομένων πανύμνητε.

Χαιρε Δεσποινα μονη πύλη ἣν ο λογος μονος διωδευσε, η συντριψασα τω τοκω σου μοχλούς καὶ πύλας ᾍδου. Χαίρε πανύμνητε η θεία εισοδος των σωζομένων.

Χαίρε Δέσποινα η μόνη πύλη που μόνον ο Λόγος πέρασε, που με τη γέννα σου συνέτριψες τις μπάρες και τις πόρτες του Άδη. Χαίρε χιλιοτραγουδισμένη είσοδος των σωσμένων.

ΓΡΜ: Διοδεύω (πορεύομαι διαμέσου), μόνον Αόρ.διώδευσα.                                                                                                      
          Συντρίβω (διαλύω ολοκληρωτικά), συνέτριβον, συντρίψω, σενέτριψα.                                                                                                                                                                                               
          Σῴζομαι, ἐσῳζόμην, σώσομαι, ἐσωσάμην, σέσωμαι, ἐσεσώμην.

ΛΞ: μοχλούς: μπάρες

 

                                                                                                                               π. Ε. Κ.